ORHUN YAZITLARI
· Orhun yazıtları 1889’ da Rus arkeolog Nikolay Yadrıntsev tarafından bulundu.
· Göktürk alfabesi Türklerin bilinen ilk alfabesidir.
· Runik çivi yazısı 4 ünlü, 34 ünsüz toplamda 38 harften oluşmaktadır.
· Tanrı ilk keşfedilen sözcüklerden biridir.
· Orhun Alfabesi Alman Türkolog Radloff ve Danimarkalı Türkolog Thomsen Tarafından çözüldü.
· Türkiye Türkleri yazıtların varlığını Necip Asımın bir makalesi ile öğrendi.
· “Ey Türk Oğuz Beyleri, işitin! Üstte mavi gök çökmedikçe, altta yağız yer delinmedikçe, senin ilini ve töreni kim bozabilir?” Bilge Kağan
· Kül Tigin yazıtı MS 731 kaplumbağa heykeli üzerine konumlandırılmıştır. Kaplumbağa uzun ömür ve kalıcılık anlamına gelmektedir. Bilge kağan kendisinden önce ölen kardeşi için bu yazıtı yaptırıyor.
· Bilge Kağan yazıtı oğlu Tengri Kağan tarafından öldükten sonra MS 735 yılında dikildi.
· Yazıtların asılları TİKA tarafından Orhun Vadisinde yapılan müzede sergileniyor.
· Kutluk Kağan II. Göktürk Kağanlığını kurduktan sonra Bilge Kağan tahta oturdu, kardeşi Kül Tigin orduları yönetti.
· Bilge Kağan’ın baş veziri Tonyukuk Türk tarihinin en etkili yüksek bürokratlarından birisidir.
· II. Göktürk Kağanlığını akraba bir devlet olan Uygurlar MS 745 de yıktı
· Orhun yazıtlarının yer aldığı alanda “bark” adı verilen temsili mezar odası bulundu.
· Moğolistan’ın bugünkü başkenti Ulan Batur “kızıl kahraman” anlamına gelmektedir.
· Başkentin adı Moğol önder Moğolistan’ın Che Guevara’sı Sükhbaatır’ ın anısına saygı için “Ulan Batur” olarak değiştirilmiştir.
· Kük Tigin büstünün aslı Ulan Batur’daki Milli Tarih müzesindedir.
· Göktürkler “Aşina” Asena soyundandır. Bu boyun sembolü dağ keçisidir.
· Cengizhan yeryüzünde sınırları en geniş olan imparatorluğu 1207 yılında kurdu.
· Cengizhan’ın mezarı bilinmemektedir.
· Terelj Milli Parkındaki Moğolistan’ın iftihar kaynağı Cengizhan’ın heykeli 40 m yüksekliğindedir. Cengizhan’ın Terelj dağlarında kaybolması üzerinde burada gördüğü rüya sayesinde yolunu bulmasından dolayı heykel buraya inşa edilmiştir.
· Terelj Milli Parkı Kapadokya ile kıyaslanmaktadır. Kaplumbağa kayası da dikkat çekmektedir.
· Hayvan sürülerinin soğukta yiyecek bulamayarak telef olması Moğolcada “zud” olarak biliniyor doğal afettir.
TONYUKUK YAZITLARI
· Tonyukuk yazıtları Orhun Vadisine 400 km uzaktadır.
· Tonyukuk yazıtlarını Tonyukuk kendi adına diktirmiştir.
· Yazıtlar Zengin Kayalık adlı vadinin ortasındadır.
· Tonyukuk İlteriş’e ve Kapkan Kağana hizmet etmiş danışman vezirdir.
· TİKA yeni yazıtlar ve keşiler için Moğolistan’da araştırmalara hala devam etmektedir.
· Yenisey 1720 li yıllarda keşfedildi.
· Tonyukuk Külliyesi Türklerin ilk türbe yapılarından biri olabilir.
· Wilhelm Thomsen Orhun Yazıtları eserini Ahmet Mithat efendiye armağan etmiştir.
· Tonyukuk Yazıtlarıyla ilgili haber 1897’ de İkdam gazetesi ile duyurulmuştur.
· Tonyukuk’un her zaman yerleşik yaşama karşı çıkması Türklerin Çin hakimiyetine girmesini geciktirdi. Türklerin Budizm’i benimsemesine de karşıydı.
· Ahmet Taşağıl’ a göre Tonyukuk yazıtlarının uzak ve ayrı olmasının sebebi Tonyukuk’un atalar mezarlığında kendisine yer edinmek istemesi olabilir.
· Tonyukuk kıyafeti yağlı demektir. Bu zenginlik ve cömertlik anlamına gelir.
· TİKA Bilge Tonyukuk adına karayol inşa etmiştir.
· Balballar ölenin ardından öte dünyada ona hizmet edecek kişileri simgeliyorlar.
· Ahmet Taşağıl’a göre Türkler ile Ön Moğollar arasında kan bağı vardır.
· “Birlik olun, bir olun ki dirliğimiz bozulmasın” Bilge Tonyukuk.
İLTERİŞ KAĞAN YAZITLARI
· İlteriş (Kutluk Kağan) yazıtları kazılarla yer altında bulundu.
· Tanrı, oğul, Kutluk Kağan, tümen (on bin), kelimeleri keşfedilmiştir.
· Kucağında iki yavru olan aslan heykeli bulunmuştur.
· “Türk” kelimesinin bilinenden daha eski tarihte kullanıldığı ortaya çıkmıştır.
· “İşimi gücümü verdim” cümlesi okunmuştur.
· Darhan Khıdırali ( Türk Akademisi Başkanı) ifadeleri hakan ait 51 balbal taşı bulmuştur.
· Bölgede aşina damgaları, barak ve yazıtın yanında kaplumbağa heykeli bulunmuştur.
· Yazıtta ejderha ve börü başı karışık mitolojik varlıklar anlaşılıyor.
· Göktürk alfabesi ile yazılmıştır yanında da Soğdca harfler vardır.