Mustafa Kemal Atatürk'ün iyi bir kurmay subay olarak yetişmesinin ötesinde, ülkenin geleceğini düşünen bir aydın, ona bağımsızlığını kazandıracak ulusal bir savaşın lideri, bilim ve tekniğin son verilerine dayalı yeni bir devletin kurucusu ve her alanda çağdaşlaşmaya yönelik bir devrimin planlayıcısı ve uygulayıcısı, özetle bir Atatürk olmasını sağlayan etkenler arasında en büyük payı okul sıralarında başlayarak son nefesini verinceye kadar sürdürdüğü okuma tutkusu almaktadır.Bu tutkuda onun yalnızca eline aldığı sayfaları okuyup tüketen biri değil, kendisinin kültür tanımında vurguladığı gibi okuduklarını değerlendiren, onları daha önce okudukları ile bütünleştirip senteze ulaşabilen ve zekasını eğiten bir düşünür olduğu dikkati çekmektedir.
Atatürk'ün oluşturduğu özel kitaplığındaki kitapların sayısı, ölümünden sonra Tereke Yargıçlığınca tutulan kayıtlara göre 4.433 kalemde 7.338 olarak saptanmıştı.1973'te Milli Kütüphanece yayımlanan katalogda ise sayı 4.289, bibliyografik künyede 10.000 olarak hesaplanmıştı.Katalog kayıtlarına göre şöyle bir dağılım saptanmaktadır:
Tarih:879 Edebiyat:535 Dil-Bilim:397 Askerlik:261 Siyasal Bilimler:197 Güzel Sanatlar:195 Coğrafya-Turizm:193 Uygulamalı Bilimler:187 Hukuk:169 Din:160 Ekonomi:139 Felsefe-Mantık-Psikoloji:109 Pozitif Bilimler:104 Eğitim-Öğretim:101 Sosyoloji:75 vb.
Onun okuduğu kitaplarda önemli gördüğü kavramların ya da tümcelerin altlarını siyah,kırmızı,yeşil gibi değişik renkteki kalemlerle çizdiği ve yer yer de ünlem imi ve soru işareti ile 'dikkat' anlamına gelen 'D' harfleri koyduğu da bilinmektedir.Salt bu işaretlere bakarak onun hangi konuları,kavram ve düşünceleri önemsediği kolaylıkla anlaşılabilir.
Onun Manastır Askeri İdadisinde başlayıp son günlerine kadar devam eden okuma tutkusu artık günlük bir alışkanlık haline gelmişti.Kitaplığındaki kitap sayıları dışında, anı defterlerine yazdığı notlar ve yaptığı kitap siparişleri bunu çok somut olarak göstermektedir.Harp Akademisi yıllarında özellikle ünlü Alman ve Japon komutanların hayatlarına ilişkin kitapları okumaya başlamıştı.Harp Akademisi dönemine ilişkin not defterlerinde okuduğu ya da önemli gördüğü kitaplara ilişkin kayıtlar da bulunmaktadır.Kurmay yüzbaşı olarak ilk görev aldığı Şam'da okuduğu kitapları 'Şam'a bu defa gelişimde okuduğum kitaplar' başlığı altında sıralamıştır.Bunların dışında o yıllara ait not defterinde 28 kitap içeren bir listede dikkati çekmektedir.Kendisinin Afet İnan'a anlattığına göre Şam'da iken daha çok birlikte Vatan ve Hürriyet Cemiyeti'ni kurdukları Dr. Mustafa Cantekin'in dükkanındaki felsefeye, sosyalizme ve devrime ilişkin Fransızca kitapları okumuştu.
O, savaş alanlarında bile kitap okuma alışkanlığından vazgeçmemiştir.Çanakkale Savaşları sırasında arkadaşı Madam Corinne'e yazdığı mektupta kendisine birkaç roman adı vermesini rica etmişti.Kolordu ve ordu komutanı olarak Doğu Anadolu'da bulunduğu dönemde ise birçok Türk ve yabancı yazarlarla birlikte Avrupa'daki son gelişmelere ilişkin kitaplar okuduğu anlaşılmaktadır.Başkomutan Mustafa Kemal'in cephede bulunduğu günlerde de okuma tutkusu devam etmiştir.Büyük Taarruz öncesinde Reşat Nuri Güntekin'in 'Çalıkuşu' romanını okuduğunu ve yapıtı çok beğendiğini de bilmekteyiz.
TBMM başkanı Mustafa Kemal'in kitap sevgisi onu tanıyan yabancılarca da anlaşılmıştı.Kendisini birkaç kez ziyaret etmiş olan Fransız gazeteci Berthe Gaulis, ikinci kez Türkiye'ye gelmeden önce Fransa'nın Fas Genel Valisi Mareşal Lyautey'e gönderdiği mektupta 'Yakında Ankara'ya dönüş hediyesi olmak üzere yanımda küçük bir bavul kitap götüreceğim.Çünkü orada tehalükle(istekle) aranan şey budur.' diye yazmıştı.
Atatürk, cumhurbaşkanlığı döneminde özellikle tarih ve dil çalışmaları ile doğrudan doğruya ilgilenmeye başladığı 1930'lu yıllarda bulunduğu kentlerdeki kütüphanelerden yararlandığı gibi yurt dışından da yeni kitaplar getirtmeyi sürdürmüştü.Leman Şenalp, onun Dolmabahçe Sarayı ile Yalova'daki çalışmaları sırasında yalnızca İstanbul Üniversitesi merkez kitaplığından 100'ü aşkın kitabı aldığını belirtmekte ve bunların bibliyografik künyelerini de vermektedir.
Okumayı başlıca uğraş, kitabı da arkadaş edinen Atatürk saatlerini hatta günlerini kitaplarla doldurur olmuştu.Hasan Rıza Soyak'ın aktardığına göre bir keresinde eline aldığı bir tarih kitabını bitirebilmek için beyaz ketenden gecelik entarisini giyip yatak odasında 2 gün 2 gece boyunca durmadan okumuş, gözlerinin yorulduğunu ya da yaşlandığını hissedince bir tülbent parçasıyla onları kurutmaya çalışmış arada bir de banyo yapmıştı.Bunun gibi, Samsun'daki Gazi Kütüphanesinin açıldığı geceyi o binada geçirirken sabaha kadar Mehmet Enis'in 'Tarihte Güzel Kadınlar' adlı kitabını okumuştu.Ondaki okuma tutkusu 1938 Kasım'ında Dolmabahçe Sarayı'nda hayata gözlerini yummasından 25 gün öncesine kadar sürmüştü.15 Ekim'de kendisini ziyaret eden Afet İnan'dan Türk Tarih Kurumu çalışmaları hakkında bilgi almış ve kurumun yayımladığı Belleten Dergisi'nin 5-6. sayılarını incelemişti.
Mustafa Kemal Atatürk kütüphanecisi Nuri Ulusu'nun belirttiği gibi yoğun bir kitap sevgisi ile yaşamış ve vefat etmiştir.
*Bu inceleme Şerafettin Turan'ın 'Mustafa Kemal Atatürk:Kendine Özgü Bir Yaşam Ve Kişilik' eserinden uyarlanmıştır.*