Kemalizm'in Ekonomik Modeli: Korporatizm

Batuhan Özışık

Korporatizm Türkiye'de kooperatifçilik olarak bilinmektedir. Dayanışmanın, bireysel kârdan çok toplumun faydasının öne çıktığı bu ekonomik model Atatürk döneminde uygulanmıştır. "Kemalizm yarım kalmıştır, ekonomik modeli yoktur" diyen ahmakları duymazdan gelip, o dönemde yaşamış Kemalist ideologların sözlerine kulak kabartmakta yarar vardır.

Atatürk, "Kanaatim odur ki, muhakkak surette birleşmede kuvvet vardır. Kooperatif yapmak, maddi ve manevi kuvvetleri, zeka ve maharetleri birleştirmektir." diyerek kooperatif kurmanın önemini vurgulamış, sözlerinin arkasında durarak Tekir kooperatifine (Türk Tarım Kooperatifi) ortak olmuştur. Bu sayede parti içerisinde ve halkta kooperatiflerin öne çıkması sağlanmış, bazı kooperatifler 30 binden fazla ortağa dahi sahip olmuştur.

Avrupa'daki sermaye sahiplerinin halkı köleleştirdiğini gören Kemalistler neredeyse tüm sermayesini kaybetmiş Türk halkına kooperatifleri öğütlemiş ve refahın sadece bu şekilde geleceğini vurgulamışlardır. Ahilikten de gelen dayanışma kültürü kooperatiflerin başarılı olmasını sağlamış ve birçok kooperatif kurulmuştur. Kemalizmin ekonomik ideologlarından Nuri Suphi İleri "Biriktirme ile sermaye yaratılıp sermayecinin ağır sartlarına boyun eğmemek, dayanışma ile insanlar arasında rakipliğin yerine kardeşliği geçirmek, el birliği ile çalışarak aracıların, tufeylilerin boşuna kazandıkları paraları ortaklara dağıtmak, alış verişte aldanmamak ve aldatmamak, kârın ve menfaatin yalnız yalnız maddi olmadığını anlayarak, buna inanıp sosyal, manevi ve fikri kâr ve faydalara da layık oldukları yeri vermek, hâsılı ortakların seviyelerini yükseltmek, fikir ve vicdanlarını açmak, onlara özel faydanın yanında bir de ortaklık ödev ve duygusu vermek, işte koperativçiligin ruhu budur." (İleri, 1945. S. 77) söylemleriyle kooperatifleri hayatının sonuna kadar desteklemiştir.

Kooperatiflerde kazanç, ortaklara temettü halinde geri dönmüştür. "Kooperatif, iktisadi bir maksat ile bir araya gelen insanların birleşmesidir. Burada esaslı olan nokta, sermayelerin değil, iktisadi bir iş gören insanların birleşmiş olmasından ibarettir." (Kessler, 1940, s. 4) "Kooperatiflerin 'kapitalist zihniyetle elde edilen kazancın, temettünün, kapitalizme has gelir şeklinin bertaraf edilmesi' gayesiyle vücuda gelmiş birlikler olduğu ileri sürülmüştür, Bu fikri, bilhassa Fransız kooperatif nazariyatçılarından Gide ortaya attı. Ona göre, kooperatifin mahiyetinde anti-kapitalist bir seciye mevcuttur. Hakikatte, birçok kooperatifler, bilhassa istihlak ve yapı kooperatifleri, ilk safta, kazancı değil, bilâkis åzanın tasarrufunu ve istihlâk ihtiyaçlarını hüsnü suretle tatminini istihdaf ederler."(Kessler, 1940, s. 10) Alman iktisatçı Kessler'in de sözlerinden yola çıkarak Kemalistlerin kooperatifçilikle beraber anti-kapitalist bir ekonomik modeli tercih ettiğini görebiliyoruz.

Atatürk, aracıları Türkiye'de en büyük sorunlardan biri olarak görmüştür ve bu sebeple üretici-tüketici arasındaki zincirin bozulmasını engellemeye çalışmıştır. Bu yönde iki kooperatifin (satış-tüketim) varlığından söz etmiş, "bazen de tüketiciler arasında ve ortakların ürettikleri malları daha iyi koşullar ve fiyatlardan satmak amacıyla kurulurlar. O zaman da bu satış kooperatifi adını alır. Bu iki kooperatifin hedefi (Bir diğeri tüketim kooperatifi) alır veya satarken aradaki aracıları kaldırmak (ki bu organik dayanışmanın isteğidir.) bu karı ortaklara bırakmaktır." (Atatürk, 2010, s. 422), aracıların yaratılan emekten fayda sağlamasının önüne geçmiştir.

Tüm metinlerin ardından Kemalizmin ekonomik modelinin Korporatizm gibi dayanışmacı bir ekol olduğunun bilincindeyiz. Unutmamak gerekir ki düşman yurdumuzdan dayanışmadan doğan birlikle atılmıştı. Aynı dayanışma yabancı/yerli(sözde) sermayelerin de halkı köleleştirmesini engelleyecek yegane güçtür.

Erdal Demirhan Demiröz

Cumhuriyet’in kuruluş yıllarına dair yapılan her değerlendirme, aslında yalnızca tarihle değil, bugünün yorumuyla da ilgilidir. O dönemden bugüne kalan her uygulama, her fikir ya da her kurum, bazen övülerek, bazen eleştirilerek yeniden yorumlanmakta; kimi zaman ise belli ideolojik çıkarımlar adına araçsallaştırılmaktadır. Son yıllarda giderek yaygınlaşan ve görünüşte Kemalist hassasiyetle savunulan bir iddia da Kemalizmin ekonomik modelinin korporatist bir temele dayandığı, bu modelin de Türkiye’de kooperatifçilikle temsil edildiği şeklindedir. Bu görüşü savunanlar, Atatürk’ün kooperatiflere verdiği önemi vurgulayarak, Kemalist ekonominin kapitalizm karşıtı bir çizgiye yaslandığını öne sürmektedirler. Ancak bu yaklaşım kavramsal olarak eksik ve siyasal ekonomi disiplininin temel çerçevesiyle çelişen bir okuma biçimini beraberinde getirmektedir. Kemalizmi savunmak ile onu bir ideolojik dogmaya indirgemek arasındaki farkı ayırmak, bu tartışmada hayati bir önemdedir. Korporatizm ile kooperatifçiliği aynı zeminde değerlendirmek ciddi bir kavramsal karmaşaya yol açmaktadır. Korporatizm, modern anlamda özellikle Mussolini İtalya’sı ve Salazar Portekiz’inde devletin toplum üzerindeki kontrolünü sınıf ve meslek esasına göre kurumsallaştırma çabası olarak ortaya çıkmıştır. Bu sistemde bireysel haklardan ziyade korporatif yapılar ön plana çıkar, sendikalar ve işveren örgütleri devlet gözetiminde birleştirilir. Öte yandan kooperatifçilik, gönüllülüğe dayalı, yerel ve taban örgütlenmelerine yaslanan, bireylerin ekonomik ortaklık temelinde bir araya geldikleri bir yapıdır. Kemalist dönemde uygulanan tarım ve tüketim kooperatifleri, bu ikinci yapıya daha yakındır ve herhangi bir korporatist modelle yapısal bir benzerlik göstermez. Kemalist iktisat politikasının temel çizgisi, sabit ve sistematik bir modelden çok, koşulların dayattığı bir zorunluluklar dizgesidir. 1923 İzmir İktisat Kongresi’nde Mustafa Kemal’in yaptığı konuşma, özel teşebbüsün teşvik edilmesini, yerli üreticinin korunmasını ve ekonomik bağımsızlığın sağlanmasını temel alan bir kalkınma perspektifi sunar. Bu konuşmanın ruhunda kapitalizme yönelik doğrudan bir ideolojik karşıtlık değil, Türk halkının kendi ayakları üzerinde durabileceği bir ekonomik yapı kurma arzusu vardır. O günün şartlarında sanayi burjuvazisinin zayıflığı, dış sermayeye olan bağımlılık ve dünya ekonomisinde yaşanan buhranlar, devletin daha müdahaleci bir pozisyon almasını gerektirmiştir. Ancak bu müdahalecilik, ne Sovyet tarzı bir planlı ekonomi, ne de faşist rejimlerin kurumsal korporatizmine benzer. Daha çok, yerli sermaye yaratmaya, üretim araçlarını Türk milletinin kontrolüne vermeye ve dış etkilere karşı ekonomik bağımsızlığı korumaya yönelik bir arayıştır. Atatürk’ün kooperatifçiliğe verdiği önem elbette inkâr edilemez. Özellikle tarım kesiminde üreticinin korunması, kırsal halkın ekonomik dayanışma içinde örgütlenmesi ve aracıların etkisinden uzaklaştırılması açısından kooperatifçilik önemli bir araç olarak görülmüştür. Atatürk’ün Tekirdağ’da bir kooperatife ortak olması da bu politik tercihin sembolik bir yansımasıdır. Ancak bu uygulamaları merkeze alarak, Kemalizmin ekonomik modelini yalnızca kooperatifçilikle özdeşleştirmek, meseleyi indirgemektir. Kooperatifler, Cumhuriyet ekonomisinin sadece bir bileşeni olarak değerlendirilmelidir. Aynı dönemde Sümerbank, Etibank gibi büyük sanayi yatırımları yapılmış, ağır sanayi teşvik edilmiş, özel sektör desteklenmiş ve devletçilik ilkesi çerçevesinde karma ekonomi modeli uygulanmıştır. Bazı Fransız ve Alman kooperatif teorisyenlerinin “kooperatifler kapitalizm karşıtıdır” biçimindeki değerlendirmeleri, elbette kendi bağlamlarında anlamlıdır. Ancak bu fikirleri 1930’ların Türkiye’sine doğrudan uygulamak, o dönemin özel tarihî, toplumsal ve siyasi bağlamını göz ardı etmek olur. Kooperatifler, Türkiye’de kapitalizme bir alternatif olmaktan ziyade, ekonomik millîleşmenin, üretici güçlerin örgütlenmesinin ve toplumsal dayanışmanın bir aracı olarak değerlendirilmiştir. Bu yönüyle, onları anti-kapitalist bir modelin temel taşı gibi sunmak, Kemalist devlet aklını ideolojik kalıplara sıkıştırmak anlamına gelir. Üstelik Kemalist kadroların birçoğunun ekonomi üzerine yaptığı değerlendirmeler, meselelere dogmatik değil, çözüm odaklı ve deneysel yaklaştıklarını göstermektedir. Nuri Suphi İleri’nin kooperatifçilik üzerine yaptığı vurgular, elbette önemlidir. Ancak bu tür yorumlar bir devlet politikası olmaktan çok, dönemin fikrî atmosferine katkı sağlayan bireysel yaklaşımlar olarak görülmelidir. Kemalizmin kendisi bir “model” değil, bir istikamet sunar. O istikamet, üretimin millîleşmesi, halkın refahının artırılması, aracıların gücünün kırılması ve iktisadî bağımsızlığın teminidir. Bu hedeflere giderken kullanılan araçlar zamanla değişebilir; devletçilik, karma ekonomi, kooperatifçilik veya özel girişim hepsi bu istikametin parçası olabilir ama hiçbiri tek başına Kemalist ekonominin mutlak ifadesi değildir. Kaldı ki Kemalist ekonomi politikaları yalnızca Türkiye iç dinamikleriyle değil, dünya konjonktürüyle de şekillenmiştir. 1929 Buhranı sonrası dünya genelinde liberal politikaların çöktüğü ve devlet müdahalesinin öne çıktığı bir süreç yaşanmıştır. Türkiye'nin devletçi ekonomik uygulamaları, bu bağlamda evrensel bir eğilimin yerli bir yansıması olarak da görülmelidir. Ne tam anlamıyla Batı kapitalizminin taklidi, ne de sosyalist planlamanın birebir uyarlamasıdır. Tam tersine, bir tür "yerli kalkınma modeli"dir. Kemalizmin ekonomik yönünü anlamak isteyenler, onu tarihsel bağlamı içinde, kavramsal netlikle ve ideolojik önyargılardan uzak bir yaklaşımla değerlendirmelidir. Kemalist ekonomi politikası, halkçılığı, devletçiliği ve milliyetçiliği bir arada taşıyan; fakat bunları değişmez kurallarla değil, toplumun ihtiyacına göre yeniden biçimlendiren bir anlayışa sahiptir. Kemalizmi yaşatmak, onu sabitlemekle değil; ilke ve hedeflerine sadık kalarak onu çağın gereklerine göre yeniden yorumlamakla mümkündür. Kooperatifçilik bu çerçevede değerli bir unsurdur; ama tek başına bir sistem değildir. Asıl sistem, halkın menfaatini önceleyen, üretimi millileştiren ve refahı tabana yayan bir kalkınma ruhudur. Ve bu ruh, bugün dahi yol göstericiliğini sürdürmektedir.

Batuhan Özışık

Korporatizm faşistlere özgü bir ekonomik model değildir. Otokratik yönetimlerde daha kolay hayata geçirilmesi ve canlılık kazanması onu faşizmin tekeline sokmaz. Atatürk'ün akıl hocası Ziya Gökalp, Emile Durkheimdan fazlasıyla etkilenmiş ve kitaplarını Türkçeye çevirmiştir. Emile Durkheim da sınıfların iş birliğinden yana taraf olmuş ve sosyalizm modelini reddetmiştir. Atatürk'ün de İzmir İktisat Kongresinde söylediği gibi zümreler/iş bölümleri vardır ve bunlar uyum içerisinde çalışırlar. Kooperatifçilik tek başına hiçbir anlam ifade etmez. Eğer kooperatiflerin bir ekonomik modelin temel yapı taşlarından değil de yardımcı detaylardan ibaret olduğunu görüyorsanız bugünki vasıfsız, verimsiz kooperatifler sizin arzuladığınız şekilde çalışmaktadır. Korporatizmde kooperatifler işçilere bir ödev verir. Burada ödev, dayanışmayı desteklemek ve açgözlülüğü yok etmek üzerinedir ki bu da anti-kapitalizm ifadesini güçlendiren bir argümandır. Mussolininin bunları uygulamış olması yoktan var etmesinden değil, hocası D'anunzio'nun Atatürk'e ruhen aşık olmasından ötürüdür. Zira D'annunzio Atatürk'ün devrimlerini benimsemiş bu ilerici düşünceyi İtalya'ya da getirmiştir. Buradan çıkacak netice Atatürk'ün solidarizmi ve korporatizmi bizzat Fransız yazarlardan öğrendiği ve yürürlüğe koyduğudur. Kemalistler faşitlere değil, faşistler Kemalistlere özenmektedir. Fakat bunun tersinin düşünülmesinin sebebi Menderesin çoğu Kemalist yazarın kitaplarını yok ettirmesi ve yazımlarının yasaklatmasından dolayıdır. Örneğin Halkevleri dergilerinin toplatılarak kooperatifler üzerine yazıların yok ettirilmesi, Yakup Kadrinin kitaplarının basılmaması güçlü argümanlardandır.

Arkadaşımın korporatizm üzerine yayınladığı makaleye ulaşmak için:

https://www.academia.edu/111003250/Kemalizm_and_Korporatizm

Erdal Demirhan Demiröz

Cumhuriyet’in iktisadi vizyonuna dair yapılan değerlendirmeler, çoğu zaman yalnızca tarihsel bir tartışma değil, güncel ideolojik pozisyonların da bir tezahürü hâlini alır. Korporatizm, Kemalist devletçiliğin merkezinde yer almış mıdır sorusu etrafında gelişen tartışma; yalnızca kavramsal berraklıkla değil, aynı zamanda tarihsel bütünlükle ele alındığında anlam kazanır. Öne sürülen iddialardan biri, korporatizmin faşist rejimlere özgü olmadığı ve Atatürk’ün bu modele yönelmesinin bir tercih değil, entelektüel bir esinlenmenin sonucu olduğudur. Bu bakış açısı, ilk etapta cezbedici görünmekle birlikte, meseleye çok daha dikkatli ve disiplinli bir yaklaşımla bakıldığında, bazı indirgemeci varsayımlara yaslandığı görülür. Doğrudur; korporatizm Mussolini’ye ya da Salazar’a ait bir "mülkiyet" değildir. Nitekim korporatist tahayyül, 19. yüzyıl sonlarında Avrupa’da hızla sanayileşen toplumların, sınıf çatışmalarına karşı aradığı üçüncü yol arayışlarından biri olarak doğmuştur. Fakat uygulama düzeyinde, bu modelin en belirgin hâliyle hayata geçirildiği siyasal zeminler otoriter rejimler olmuştur. Bu durum, korporatizmi doğrudan faşizmle eşitlemek anlamına gelmese de, pratikteki tezahürlerini anlamak için önemli bir uyarıcıdır. Ziya Gökalp ve Emile Durkheim arasındaki düşünsel bağ elbette tartışmasızdır. Durkheim’in “organik dayanışma” kavramı, Gökalp’in Türk toplumunun yeniden inşasına dair önerdiği yapıların temelinde yer alır. Ancak Durkheim'in sosyolojisi, doğrudan ekonomik bir model değil, bir toplum felsefesi sunar. Gökalp de bu felsefeyi, “hars” ve “medeniyet” ayrımıyla kültürel düzlemde işleyerek, bir toplumsal birlik tahayyülü geliştirir. Ne var ki Gökalp’in bu teorik çerçevesi, Atatürk dönemi ekonomik politikalarına birebir uygulanmamıştır. Zira Cumhuriyet’in ilk yıllarındaki ekonomi politikaları, kuramdan ziyade, tarihsel zorunluluklara ve güncel ihtiyaçlara göre biçimlenmiş pragmatik adımlardır. Kemalist iktisat anlayışını, başlı başına bir ideolojik model gibi sunmak ise kavramsal bulanıklık yaratır. Atatürk’ün İzmir İktisat Kongresi’nde dile getirdiği hedefler, kapitalizme sistemsel bir muhalefeti değil, iktisadi bağımsızlığı önceleyen bir kalkınma stratejisini temsil eder. Buradaki "zümrelerin iş birliği" anlayışı, üretici kesimlerin koordinasyonuna yönelik temennidir; bu durumun devlet eliyle zorunlu yapılar haline getirilmesi gibi bir model önerisi yoktur. Yani bu yapı, korporatizmin “kurumsal ve hiyerarşik” doğasıyla değil, bir tür “dayanışmacı halkçılık” fikriyle açıklanmalıdır. Dahası, kooperatifçilik ile korporatizmi özdeşleştirmek de ciddi bir kavramsal hata olur. Kooperatifler, gönüllü katılım esasıyla işler; bireyin ekonomik inisiyatifine ve yerel teşebbüse dayanır. Oysa korporatist sistemde, sınıflar, zümreler veya meslekler devletin tahsis ettiği roller üzerinden temsil edilir. Birinde aşağıdan yukarıya, diğerinde yukarıdan aşağıya kurgu söz konusudur. Kooperatifçiliği işçilere görev yükleyen bir disiplin aracı gibi tanımlamak, onun özündeki sivil ve yerel karakteri ihmal etmektir. Mussolini’nin ya da D’Annunzio’nun Atatürk’e hayranlık beslemesi üzerinden kurulan anlatı ise, retorik olarak etkileyici olsa da, bilimsel düzlemde oldukça zayıftır. Atatürk’ün devrimleri, kendine özgü bir tarihsel bağlamda, Türk milletinin iç dinamiklerine yaslanarak gerçekleştirilmiştir. Üstelik D’Annunzio’nun hayranlığı, bir romantik imgelemin ötesine geçememiş, İtalya’da uygulanan modelin yapısal kökenleri Atatürkçü düşünceyle değil, Katolik-sosyalist sentezle daha fazla örtüşmüştür. Atatürk, hiçbir zaman siyasal toplumun yönetimini meslek zümrelerine bırakacak, temsili demokrasiyi askıya alacak bir sistem inşa etmemiştir. Tam tersine, halk egemenliğini ve ulusal iradeyi, Cumhuriyet’in temel taşı olarak kabul etmiştir. Menderes döneminde Kemalist yayınların baskılanmış olması doğrudur; fakat bu baskı, Kemalizmin korporatist karakterine dair dolaylı bir itiraf olarak görülemez. Bu olaylar, daha çok politik bir hesaplaşmanın ve rejim değişiminin parçası olarak okunmalıdır. Halkevleri'nin kapatılması, bir ekonomik modelin çöküşünden çok, ideolojik hegemonyanın yer değiştirmesiyle ilgilidir. Kemalist devletçilik tasfiye edilmemiş, şekil değiştirmiştir. Bugün, Cumhuriyet’in ekonomik felsefesini tartışırken, meseleyi ne yalnızca kooperatifçilikle özdeşleştirmek, ne de korporatizm gibi otoriter modellere indirgemek doğru olur. Cumhuriyet’in iktisadi yönelimi; yerli kalkınma, üretimin millileşmesi, aracıların ortadan kaldırılması ve halk refahının artırılması gibi hedeflerle belirlenmiş, uygulamada ise karma ekonomiye yönelmiştir. Bu yönelimin içinde kooperatifçilik vardır, devletçilik vardır, özel teşebbüs vardır ama bunların hiçbiri dogmatik değildir. Bu ekonomi politikası bir “model”den çok, yönelimdir; o yönelim de “tam bağımsızlık” idealidir. Kemalist iktisat düşüncesini anlamaya çalışırken, tarihsel bağlamı, kavramsal netliği ve uygulama gerçekliğini birlikte değerlendirmek elzemdir. Bugünün diliyle konuşmak gerekirse: Kemalizm’in iktisat anlayışı, ideolojiden çok stratejidir; doktrinden çok vizyondur. Onun ruhu, neşet ettiği milletin ihtiyaçları kadar zamana da ayak uyduracak esneklikte tasarlanmıştır.